Dlaczego gwiazdy poruszają się wokół Gwiazdy Polarnej?

Pytanie

Pyta Jacek

Skoro Układ Słoneczny porusza się w kosmosie z dużą prędkością, dlaczego od setek jeśli nie tysięcy lat gwiazdy tworzą idealne okręgi wokół Gwiazdy Polarnej?

Odpowiedź

Odpowiada Leszek Czechowski

Ściśle mówiąc, gwiazdy nie poruszają się wokół Gwiazdy Polarnej, ale wokół tzw. bieguna niebieskiego, czyli punktu przebicia osi obrotu Ziemi przez sferę niebieską. Jednak obecnie odległość kątowa Gwiazdy Polarnej od północnego bieguna niebieskiego jest bardzo mała (mniej niż 1 stopień), stąd potoczne mniemanie o obrocie innych gwiazd wokół Gwiazdy Polarnej. Gwiazda Polarna wciąż zbliża się do bieguna niebieskiego i w 2100 roku znajdzie się najbliżej (ok. 0,27 stopnia) i następnie zacznie się oddalać.

Głównym czynnikiem zmiany położenia gwiazd względem bieguna niebieskiego jest precesja osi ziemskiej. Ziemia zachowuje się podobnie jak przechylony dziecinny bąk, którego oś obrotu porusza się, zataczając stożek. Ruch ten nazywamy precesją i jest on wynikiem siły grawitacyjnej Słońca działającej na spłaszczoną Ziemię. Ruch własny Układu Słonecznego ma mniejszy wpływ na położenie gwiazd względem osi obrotu.

Obecnie najbliżej północnego bieguna niebieskiego jest najjaśniejsza gwiazda gwiazdozbioru Małej Niedźwiedzicy, czyli alfa Małej Niedźwiedzicy (α-Ursae Minoris). Miano Gwiazdy Polarnej jest jednak przechodnie. Za czasów budowy wielkich piramid egipskich najbliżej bieguna niebieskiego była gwiazda Thuban,  najjaśniejsza gwiazda gwiazdozbioru Smoka (czyli α-Draco), więc ona była Gwiazdą Polarną. Za czasów Aleksandra Wielkiego najbliżej bieguna była gwiazda Kochab (druga, co do jasności gwiazda Małej Niedźwiedzicy czyli β-Ursae Minoris). Za 14 000 lat Gwiazdą Polarną będzie bardzo jasna Vega — alfa gwiazdozbioru Lutni (α-Lyrae).

Okres precesji osi ziemskiej to 25 700 lat (tzw. rok Platona), czyli za tyle lat znowu Gwiazdą Polarną będzie obecna gwiazda. Oczywiście, z uwagi na ruch własny gwiazd, kształt gwiazdozbiorów ulega pewnym zmianom.

Na ogół, w historii ludzkości, rzadko tak jasna gwiazda, jak obecnie, znajduje się tak blisko bieguna niebieskiego. Jeszcze gorzej mają mieszkańcy półkuli południowej. Znajdująca się blisko południowego bieguna niebieskiego gwiazda (nazywana Polaris Australis) jest ledwo widoczna gołym okiem. Do orientacji, ludy południowej półkuli korzystały więc z pięknego gwiazdozbioru Krzyż Południa, który jest jednak znacznie oddalony od bieguna niebieskiego (ok. 30 stopni).