Jak wyznaczano zaćmienia Słońca i Księżyca w starożytności?

Pytanie

Pyta Adam

Czy według teorii geocentrycznej można obliczyć zaćmienie Słońca? Pytanie dość naiwne, tylko jak 2000 lat temu potrafili ludzie to wyliczyć, i jak przewidywali zaćmienia Księżyca?

Odpowiedź

Odpowiada Leszek Czechowski

Obliczenie czasu zaćmienia Słońca lub Księżyca nie wymaga tworzenia modelu całego Układu Słonecznego. Względem Ziemi Słońce porusza się po elipsie (w ciągu roku), okrążając Ziemię. Podobnie Księżyc obiega Ziemię po elipsie (w ciągu tzw. miesiąca gwiazdowego). Wyznaczenie momentu zaćmienia Księżyca jest łatwiejsze, ponieważ to zaćmienie to jest widoczne z dużej części . Wyznaczenie zaćmienia Słońca jest trudniejsze, bo oprócz wyznaczenia momentu przejścia Księżyca przez tarczę Słońca trzeba wyznaczyć na jakim fragmencie Ziemi będzie to widoczne. A jest to pas o szerokości 300 km, czyli jego określenie wymaga dobrej znajomości szybkości ruchu obrotowego Ziemi i ruchów orbitalnych Księżyca i Słońca. Nie ma istotnego znaczenie, czy robimy to przy założeniu nieruchomości Słońca czy Ziemi. Wymagana dokładność do określenia zaćmień Słońca jest na tyle duża, że niektórzy uczeni wątpią czy rzeczywiście starożytni potrafili je przepowiedzieć. Należy przypomnieć, że okresy ruchu orbitalnego Księżyca i Słońca oraz ruchu wirowego Ziemi są niewspółmierne, co oznacza, że zaćmienia nie powtarzają się ściśle nawet w okresie kilkudziesięciu lat. Być może starożytni pomagali sobie w obliczeniach, stosując różne przyrządy. Rzeczywiście stosując zespoły połączonych ze sobą kół, można modelować ruchy ciał niebieskich (np. dysk z Nebry ).  Także budowle megalityczne (np. znana budowla w Stonehenge) mogły służyć do pomocy w obliczeniach astronomicznych. Jednak dla ludów europejskich ważniejsze bez wątpienia było prawidłowe przepowiedzenie pór roku niż zaćmień (mylonych często z zasłonięciami  Słońca lub Księżyca przez chmury).